Η παρακάτω εργασία αποτέλεσε την διπλωµατική µου εργασία για το πρόγραµµα εκπαίδευσης στην Οµαδική Ανάλυση, την οποία κατέθεσα στον Ελληνικό Οργανισµό Ψυχοθεραπείας και Παιδείας στην Οµαδική Ανάλυση (HOPE in GA).
Η παρακάτω εργασία αποτέλεσε την διπλωµατική µου εργασία για το πρόγραµµα εκπαίδευσης στην Οµαδική Ανάλυση, την οποία κατέθεσα στον Ελληνικό Οργανισµό Ψυχοθεραπείας και Παιδείας στην Οµαδική Ανάλυση (HOPE in GA).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ «ΜΟΥΣΙΚΗ – ΚΙΝΗΣΗ» ΣΤΗΝ ΟΜΑΔΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η παρούσα εργασία είναι η παρουσίαση µιας µελέτης περίπτωσης οµάδας µε αντικείµενο «Μουσική – Κίνηση», που συντόνιζε για χρονικό διάστηµα τριών ετών ο συντάκτης στα πλαίσια θεραπευτικής κοινότητας µε δηµοκρατικά χαρακτηριστικά. Ο συνδυασµός οµαδικής ανάλυσης και τεχνικών χοροθεραπείας µε σκοπό την ενοποίηση του ψυχικού µε το σωµατικό στοιχείο στην ψυχοθεραπεία, αποτελεί τον ευρύτερο στόχο διερεύνησης. Ανιχνεύονται και αναδεικνύονται βασικές θεωρητικές αρχές και φαινόµενα από την πρακτική της οµαδικής ανάλυσης στη συγκεκριµένη οµάδα. Αποτελεί ένα εγχείρηµα που αφήνει αισιοδοξία για το µέλλον της οµαδικής ανάλυσης µε νέα, καινοτόµα στοιχεία.
AΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ
Κίνηση σηµαίνει ζωή. Χωρίς αυτή η ζωή χάνει το νόηµά της. Μέσω αυτής επιτυγχάνεται η αλλαγή. Η αλλαγή σηµατοδοτεί επίσης τη ζωή. Οι αισθήσεις µας βασίζονται στην εναλλαγή των ερεθισµάτων. Χωρίς την κίνηση δεν θα βιώναµε τις αισθήσεις, την ύπαρξη. Η σωµατική κίνηση αποτελούσε πάντοτε ένα µέσο έκφρασης των συναισθηµάτων, αλλά η θεραπευτική χρησιµότητά της παραγκωνίστηκε εδώ και αρκετό καιρό και παρέµενε ανεξερεύνητη, µε εξαίρεση ίσως, κάποιες λιγότερες «πολιτισµένες» κοινωνίες και πολιτισµούς. Το ενδιαφέρον για την χρήση δηµιουργικών τεχνών, στις οποίες ανήκει και η χοροθεραπεία, στη θεραπεία ασθενειών και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής αναζωπυρώθηκε στον εικοστό αιώνα. ∆εν έχει όµως παρουσιάσει µια συνοχή στην ανάπτυξή της, όπως η οµαδική ανάλυση που έχει θέσει ξεκάθαρα όρια που τη διαφοροποιούν και την έχουν εγκαταστήσει στη συνείδηση του κοινού ως µια ολοκληρωµένη, συστηµατική µέθοδο θεραπείας (Holden, 1990).
Ο συνδυασµός µουσικής – κίνησης απευθύνεται και κινητοποιεί όλο το ανθρώπινο δυναµικό, δηλαδή σώµα και ψυχή. Το βρέφος από τη στιγµή που γεννιέται δηλώνει την παρουσία του µε ήχους και κινήσεις (Schott-Billmann, 1997). Η µουσική και η κίνηση αποτελούν, όπως και οι άλλες τέχνες, µια µεταβατική διαδικασία. Χρησιµοποιούνται ως µεταβατικά αντικείµενα και καταστάσεις, επειδή διαθέτουν θεραπευτικές ιδιότητες. Η µουσική κίνηση αναπαριστά τη µητρική φιγούρα και επιτρέπει µια ‘µαλακή’ βουτιά στο ηχητικό περιβάλλον της µήτρας. Η οµάδα ακολουθεί συµβολικά τα βήµατα µιας µητέρας που τρέφει το παιδί της µε ήχους και κινητικά σήµατα. Έτσι, γίνεται κανάλι επικοινωνίας µε τον έξω κόσµο, προσφέροντας χώρο για να εκφραστούν εντάσεις, µιµήσεις και φαντασιώσεις. Η διαδικασία αυτή οδηγεί σε εκφόρτιση συναισθηµάτων και σε χαλάρωση, ενώ οι θεραπευόµενοι αποκτούν σταδιακά, την απαραίτητη αυτονοµία (Schott-Billmann,1997).
Η καλλιτεχνική δηµιουργικότητα, και άρα η µουσική, συνδέεται στενά µε τη συναισθηµατική δηµιουργικότητα. Η δηµιουργικότητα ορίζεται από την Pavlicevic, (2000) ως ένα χαρακτηριστικό του να υπάρχεις µέσα στον κόσµο. «Έχει να κάνει µε την ικανότητα να υπάρχουµε µέσα στον κόσµο αντικειµενικά, τόσο σαν µέρος του εαυτού µας, όσο και ξεχωριστά από αυτόν» (σ. 56). Σηµειώνει ότι στην µουσικοθεραπεία η συναισθηµατική δηµιουργικότητα εκφράζεται µέσω της µουσικής πράξης, όπου η µουσική και το συναίσθηµα µοιάζουν να συγχωνεύονται.
Υποθέσεις – στόχοι της µελέτης
Οι βασικοί στόχοι της εργασίας συνοψίζονται στις παρακάτω προτάσεις:
Πως εισάγεις αντικείµενο «Μουσική – Κίνηση» σε οµάδα µε προσέγγιση οµαδική ανάλυση.
Ποιες κινήσεις κατά το αντικείµενο συσχετίζονται µε ποια συναισθήµατα που ανέφερε ότι βίωσε η οµάδα στο τρίτο µέρος, στη συζήτηση δηλαδή µετά το αντικείµενο.
Επιµέρους ερωτήµατα που τέθηκαν είχαν να κάνουν µε τη θεραπευτική σκοπιµότητα της εισαγωγής του συγκεκριµένου αντικειµένου. Πόσο δηλαδή ταιριάζει το «πάντρεµα» της οµαδικής ανάλυσης µε το αντικείµενο «Μουσική και Κίνηση». Έχει θεραπευτική αξία το συγκεκριµένο εγχείρηµα; Επιπλέον, είναι δυνατόν να τηρηθούν οι αρχές της οµαδικής ανάλυσης ή καλύτερα είναι να γίνεται λόγος για οµαδική ψυχοθεραπεία γενικά;
Σε ό,τι αφορά τις καταγεγραµµένες εκφράσεις των συναισθηµάτων από τα µέλη της οµάδας και την κίνηση που παρατηρήθηκε από τον θεραπευτή – ερευνητή θα µπορούσε να υπάρξει µια συστηµατική σύνδεση των δυο τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη συγκεκριµένη οµάδα; Μήπως θα µπορούσε να γίνει και µια µεγαλύτερη γενίκευση; Μια συστηµατική παρατήρηση και καταγραφή θα µπορούσε να χρησιµεύσει ως δείκτης συναισθηµατικής έκφρασης σε θεραπευτές που θα δουλέψουν µε οµάδες µε το ίδιο αντικείµενο;
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η εισαγωγή του σωµατικού στοιχείου σε οµάδα που ακολουθεί τις αρχές της οµαδικής ανάλυσης είναι εφικτή. Η προτεινόµενη θεραπευτική προσέγγιση και τεχνική φαίνεται να ανταποκρίνεται στην ενοποίηση ψυχής – σώµατος. Οι θεωρητικές αρχές τις οµαδικής ανάλυσης βρίσκουν αντιστοιχίες και σε οµαδική διαδικασία µε µη λεκτική έκφραση. Κυρίαρχες έννοιες είναι η εµπερίεξη του Winnicott, η οποία οδηγεί σε αύξηση των ορίων της χωρητικότητας του εαυτού και η µήτρα του Foulkes, όπως αναδεικνύεται στις πολλαπλές µεταβιβάσεις τόσο κατά τη διάρκεια του αντικειµένου «Μουσική – Κίνηση», όσο και µετά στη φάση της λεκτικής επικοινωνίας της οµάδας.
∆εν έχει ξεκαθαριστεί ακόµη εάν η θεραπεία µέσω χορού/κίνησης εφαρµόζεται σαν µια συστηµατική, αυτόνοµη µορφή ψυχοθεραπείας (Payne, στο Karkou & Sanderson, 2000). Τα ίδιο ισχύει και για τις οµάδες αναλυτικού τύπου που χρησιµοποιούν το αντικείµενο «Μουσική – Κίνηση». Εποµένως, διαµορφώνονται και άλλα ερωτήµατα:
τι αποτελέσµατα έχει αυτή η µέθοδος θεραπείας;
Σε ποια πλαίσια µπορεί να ασκηθεί;
Σε ποια οµάδα ανθρώπων θα επιδράσει και σε ποιο βαθµό ωφέλειας; Ποια η θεραπευτική αποτελεσµατικότητα του συγκεκριµένου αντικειµένου «Μουσική – Κίνηση»; Ποιοι παράγοντες ενισχύουν τη θεραπευτική συµµαχία π.χ. ο ρόλος της µουσικής; Ποια συγκεκριµένα συναισθήµατα πιθανώς συνδέονται µε συγκεκριµένες κινήσεις της οµάδας ή οµαδικά φαινόµενα; Πόσο η διασώµατος δράση συµπληρώνει ή οδηγεί σε καλύτερα θεραπευτικά αποτελέσµατα σε σχέση µε οµάδα που χρησιµοποιεί µόνο τη λεκτική έκφραση; Ποιοι ειδικοί νοµιµοποιούνται να ασκούν αυτή τη µέθοδο και ποια προσόντα πρέπει να διαθέτουν, ώστε να είναι αποτελεσµατικοί; Πόσο αποτελεσµατική είναι στη βελτίωση της ψυχικής διάθεσης των µελών; Τι είδους µεθοδολογία έρευνας είναι κατάλληλη για την επιστηµονική
προαγωγή της µεθόδου;
Από την στιγµή που η θεραπεία µέσω χορού/κίνησης ή µουσικής/κίνησης είναι ένα νεαρό πεδίο της επιστήµης που δέχεται επιρροές από διάφορα επιστηµονικά πεδία και κατευθύνσεις, επαγγελµατίες από διάφορους χώρους µπορούν να συµβάλλουν στη
διαµόρφωση ενός συστηµατικού µοντέλου θεραπείας. Η έρευνα στην εκπαίδευση και στην ψυχοθεραπεία µπορούν να συµβάλλουν ουσιαστικά στη διαµόρφωση µιας πιο εστιασµένης θεραπευτικής παρέµβασης µε χαρακτήρα ρυθµού/κίνησης (Karkou & Sanderson, 2000). Το εγχείρηµα οµαδικής παρέµβασης που περιγράφηκε σε όλη την εργασία ανταποκρίνεται µε εποικοδοµητικό τρόπο στην προτροπή του Pines, (2008) για εµπλουτισµό της οµαδικής ανάλυσης µε εισαγωγή καινοτοµιών και διεύρυνση των ορίων της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ammon, M. (2003). Psychological Studies on Human Structural Dance. Group Analysis. 36, 288 - 306.
Behr, H. & Hearst, L. (2005). Group-analytic Psychotherapy. A meeting of Minds.
London: Whur Publishers.
Bell, J. (2001). Μεθοδολογικός Σχεδιασµός Παιδαγωγικής και Κοινωνικής Έρευνας,
(Ρήγα Β.Α.µτφ). Αθήνα: Gutenberg.
Campling, P. & Haigh, R. (eds.) (2002). Therapeutic Communities. Past, Present and Future. London: Jessica Kingsley Publishers.
Foulkes, S.H. (1990). Selected Papers. Psychoanalysis and Group Analysis. London:Karnac.
Foulkes, S.H. & Anthony E.J. (1957). Group Psychotherapy. The Psychoanalytic
Approach. 1965 2nd ed. 1973 revision. London: Maresfield Reprints, 1984.
Foulkes S.H. (1975). Group - Analytic Psychotherapy: Method and Principles.
London: Gordon and Breach Reprinted London: Karnac, 1986.
Goodill, S. (2005). An Introduction to Medical Dance/Movement Therapy. London:
Jessica Kingsley Publishers.
Henzell, J. (2000). Η έρευνα και το συγκεκριµένο. Η επιστηµολογία στις εικαστικές τέχνες & την ψυχοθεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική. Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ).
(199 - 220). Περιστέρι: Έλλην.
Holden, S. (1990). Moving Together: The Group Finds a Dance. Group Analysis. 23,
265 – 276.
Karkou, V. and Sanderson, P. (2000). 'Dance Movement Therapy in UK Education',
Research. Ιn Dance Education, 1: 1, (69 — 86). London: Roudledge.
Karkou, V. and Sanderson, P. (2001). Dance Movement Therapy in the UK: A Field Emerging from Dance Education. European Physical Education Review. 7, 137 –155.
Karkou, V. (2006). Dance movement therapy in the community: Group work with people with enduring mental health difficulties. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (31 - 48). London – New York: Roudledge.
Kennard, P. (1998). An Introduction to Therapeutic Communities. London: Jessica Kingsley Publishers.
Loutsos, S., Liakou, K., Papasideri, D. (2004). The Group ‘Music – Movement’ of the Therapeutic Community ‘Kipseli’, 2nd Regional Mediterranean Conference of I.A.G.P. Athens.
Loutsos, S. (2005). The Group ‘Music – Movement’ of the Therapeutic Community ‘Kipseli’, Heraklion.
McClellan, R. (1997). Οι θεραπευτικές δυνάµεις της Μουσικής, (Πέππα Ε. µτφ).
Αθήνα: Fagotto/ Ν.Θερµός.
Mclagan, D. (2000). «Οι αρνητικές συνέπειες» Υποκειµενικά χαρακτηριστικά της έρευνας στην τέχνη και τη θεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική. Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ).
(221- 238). Περιστέρι: Έλλην.
Mc Neilly, G. (1990). Group Analysis and Art Therapy. A Personal Perspective.
Group Analysis. 23, 215- 226.
Mc Neilly, G. (2006). Group Analytic Art Therapy. London: Jessica Kingsley
Publications.
Meekums, B. (2006). Embodiment in dance movement therapy training and practice.
In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (167 -183). London – New York: Roudledge.
Pavlicevic, M. (2000). Μουσική και συναίσθηµα: Χαρακτηριστικά της έρευνας πάνω στη µουσικοθεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική.
Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ). (55 - 70).
Περιστέρι: Έλλην.
Payne, H. (2006). Introduction: Embodiment in action. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (1 - 16). London – New York:
Roudledge.
Payne, H. (2006). The lived experience of students in a dance movement therapy group: Loss, physical contact and the dance movement therapy approach. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (184 - 206). London
– New York: Roudledge.
Penfield, K. (2006). Another royal road: Freudian thought applied to authentic movement. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (132 - 148). London – New York: Roudledge.
Pines, M. (2008). Minding the Gap: commentary on the ‘Body of Shame in the Circle of the Group’. Group Analysis. 41, 180 - 183.
Pines, M. & Schlapobersky, J. (2008). Οµαδικές παρεµβάσεις για την αντιµετώπιση ενηλίκων µε ψυχοπαθολογία. Στο: Gelder, M., Lopez-Ibor, J., Andreasen, N. (eds),
Oxford Σύγχρονη Ψυχιατρική, τόµος ΙΙ, µτφ. (1985 - 2016). Αθήνα: Πασχαλίδης.
Ritter, M. and Graff Low, K. (1996). Effects of Dance/Movement Therapy: A MetaAnalysis.
The Arts in Psychotherapy. 23, 249 – 260.
Schaverien, J. (2000). Ερευνώντας το εσωτερικό: Η έρευνα στην εικαστική θεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική. Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ). (23 - 38). Περιστέρι: Έλλην.
Schott-Billmann F. (1997). Όταν ο Χορός Θεραπεύει. Αθήνα : Ελληνικά Γράµµατα.
Siegel, E. (1984). Dance Movement Therapy, Mirror of Ourselves. The
Psychoanalytic Approach. New York: Human Sciences Press.
Waller, D. (2001). Οµαδική ∆ιαντιδραστική Art Therapy. Η Χρησιµότητά της στην Εκπαίδευση και τη Θεραπεία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Yalom, I. (2006). Η Θεωρία και η Πρακτική της Οµαδικής Θεραπείας. Αθήνα: Άγρα Κατερέλος, Ι.∆. (2001). Η Άµεση Παρατήρηση. Στο: Παπαστάµου, Σ. Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, τόµος 1α
(401 - 432). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
Κουκής, Α. (2004). Το Όνειρο στην Οµαδική Ανάλυση. Αθήνα: Σαββάλας.
Λουµπράνο-Κωτούλα, Κ. & Κόµη, Μ. (2004). Η Οµάδα το Σώµα και η
Ψυχοθεραπεία. Αθήνα: Θυµάρι.
Μακρής, Ι. & Μακρή, ∆. (2003). Εισαγωγή στη Μουσικοθεραπεία. Αθήνα: Γρηγόρη.
Μάτσα, Κ. (2008). Ψυχοθεραπεία και Τέχνη στην Απεξάρτηση. Αθήνα: Άγρα.
Ναυρίδης, Κ. (2005). Ψυχολογία των οµάδων. Κλινική ψυχοδυναµική προσέγγιση.
Αθήνα: Παπαζήσης.
Ναυρίδης, Κ. (2006). ∆ιαµεσολάβηση και µεταβατικότητα στην αναλυτική οµαδική
θεραπεία. Ψυχολογία. 13 (1), 18 – 29.
Ρήγα, Β.Α. (2001). Μεθοδολογικός Τριγωνισµός ή Τριπλή Προσέγγιση στην Κοινωνική Έρευνα Πεδίου και στην Έρευνα Αξιολόγησης. Στο: Παπαστάµου, Σ.
Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, τόµος 1α
(539 - 580). Αθήνα: Ελληνικά
Γράµµατα.
Ρήγα, Β.Α. (2005). Καρκίνος: από τη µητέρα στην κόρη, η δυναµική της επανάληψης.
Αθήνα: Παπαζήση.
Ρήγα, Β.Α. (2005). Μαρία Τ..ιστορία ζωής ψυχοβιογραφική προσέγγιση, τόµος Β – Μελέτη Περίπτωσης. Αθήνα: Παπαζήση.
Ρήγα, Β.Α. (2001). Ψυχοκοινωνικές Παρεµβάσεις και Αξιολόγηση στην Κοινωνική
Ψυχολογία. Στο: Ψυχοκοινωνικές Παρεµβάσεις σε Οργανισµούς, Οµάδες και Άτοµα
(21 - 41). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
Σίµος, Π. & Κοµίλη, Α. (2003). Μέθοδοι Έρευνας στην Ψυχολογία και στην Γνωστική Νευροεπιστήµη. Αθήνα: Παπαζήση.
Η εισαγωγή του σωµατικού στοιχείου σε οµάδα που ακολουθεί τις αρχές της οµαδικής ανάλυσης είναι εφικτή. Η προτεινόµενη θεραπευτική προσέγγιση και τεχνική φαίνεται να ανταποκρίνεται στην ενοποίηση ψυχής – σώµατος. Οι θεωρητικές αρχές τις οµαδικής ανάλυσης βρίσκουν αντιστοιχίες και σε οµαδική διαδικασία µε µη λεκτική έκφραση. Κυρίαρχες έννοιες είναι η εµπερίεξη του Winnicott, η οποία οδηγεί σε αύξηση των ορίων της χωρητικότητας του εαυτού και η µήτρα του Foulkes, όπως αναδεικνύεται στις πολλαπλές µεταβιβάσεις τόσο κατά τη διάρκεια του αντικειµένου «Μουσική – Κίνηση», όσο και µετά στη φάση της λεκτικής επικοινωνίας της οµάδας.
∆εν έχει ξεκαθαριστεί ακόµη εάν η θεραπεία µέσω χορού/κίνησης εφαρµόζεται σαν µια συστηµατική, αυτόνοµη µορφή ψυχοθεραπείας (Payne, στο Karkou & Sanderson, 2000). Τα ίδιο ισχύει και για τις οµάδες αναλυτικού τύπου που χρησιµοποιούν το αντικείµενο «Μουσική – Κίνηση». Εποµένως, διαµορφώνονται και άλλα ερωτήµατα:
τι αποτελέσµατα έχει αυτή η µέθοδος θεραπείας;
Σε ποια πλαίσια µπορεί να ασκηθεί;
Σε ποια οµάδα ανθρώπων θα επιδράσει και σε ποιο βαθµό ωφέλειας; Ποια η θεραπευτική αποτελεσµατικότητα του συγκεκριµένου αντικειµένου «Μουσική – Κίνηση»; Ποιοι παράγοντες ενισχύουν τη θεραπευτική συµµαχία π.χ. ο ρόλος της µουσικής; Ποια συγκεκριµένα συναισθήµατα πιθανώς συνδέονται µε συγκεκριµένες κινήσεις της οµάδας ή οµαδικά φαινόµενα; Πόσο η διασώµατος δράση συµπληρώνει ή οδηγεί σε καλύτερα θεραπευτικά αποτελέσµατα σε σχέση µε οµάδα που χρησιµοποιεί µόνο τη λεκτική έκφραση; Ποιοι ειδικοί νοµιµοποιούνται να ασκούν αυτή τη µέθοδο και ποια προσόντα πρέπει να διαθέτουν, ώστε να είναι αποτελεσµατικοί; Πόσο αποτελεσµατική είναι στη βελτίωση της ψυχικής διάθεσης των µελών; Τι είδους µεθοδολογία έρευνας είναι κατάλληλη για την επιστηµονική
προαγωγή της µεθόδου;
Από την στιγµή που η θεραπεία µέσω χορού/κίνησης ή µουσικής/κίνησης είναι ένα νεαρό πεδίο της επιστήµης που δέχεται επιρροές από διάφορα επιστηµονικά πεδία και κατευθύνσεις, επαγγελµατίες από διάφορους χώρους µπορούν να συµβάλλουν στη
διαµόρφωση ενός συστηµατικού µοντέλου θεραπείας. Η έρευνα στην εκπαίδευση και στην ψυχοθεραπεία µπορούν να συµβάλλουν ουσιαστικά στη διαµόρφωση µιας πιο εστιασµένης θεραπευτικής παρέµβασης µε χαρακτήρα ρυθµού/κίνησης (Karkou & Sanderson, 2000). Το εγχείρηµα οµαδικής παρέµβασης που περιγράφηκε σε όλη την εργασία ανταποκρίνεται µε εποικοδοµητικό τρόπο στην προτροπή του Pines, (2008) για εµπλουτισµό της οµαδικής ανάλυσης µε εισαγωγή καινοτοµιών και διεύρυνση των ορίων της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ammon, M. (2003). Psychological Studies on Human Structural Dance. Group Analysis. 36, 288 - 306.
Behr, H. & Hearst, L. (2005). Group-analytic Psychotherapy. A meeting of Minds.
London: Whur Publishers.
Bell, J. (2001). Μεθοδολογικός Σχεδιασµός Παιδαγωγικής και Κοινωνικής Έρευνας,
(Ρήγα Β.Α.µτφ). Αθήνα: Gutenberg.
Campling, P. & Haigh, R. (eds.) (2002). Therapeutic Communities. Past, Present and Future. London: Jessica Kingsley Publishers.
Foulkes, S.H. (1990). Selected Papers. Psychoanalysis and Group Analysis. London:Karnac.
Foulkes, S.H. & Anthony E.J. (1957). Group Psychotherapy. The Psychoanalytic
Approach. 1965 2nd ed. 1973 revision. London: Maresfield Reprints, 1984.
Foulkes S.H. (1975). Group - Analytic Psychotherapy: Method and Principles.
London: Gordon and Breach Reprinted London: Karnac, 1986.
Goodill, S. (2005). An Introduction to Medical Dance/Movement Therapy. London:
Jessica Kingsley Publishers.
Henzell, J. (2000). Η έρευνα και το συγκεκριµένο. Η επιστηµολογία στις εικαστικές τέχνες & την ψυχοθεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική. Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ).
(199 - 220). Περιστέρι: Έλλην.
Holden, S. (1990). Moving Together: The Group Finds a Dance. Group Analysis. 23,
265 – 276.
Karkou, V. and Sanderson, P. (2000). 'Dance Movement Therapy in UK Education',
Research. Ιn Dance Education, 1: 1, (69 — 86). London: Roudledge.
Karkou, V. and Sanderson, P. (2001). Dance Movement Therapy in the UK: A Field Emerging from Dance Education. European Physical Education Review. 7, 137 –155.
Karkou, V. (2006). Dance movement therapy in the community: Group work with people with enduring mental health difficulties. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (31 - 48). London – New York: Roudledge.
Kennard, P. (1998). An Introduction to Therapeutic Communities. London: Jessica Kingsley Publishers.
Loutsos, S., Liakou, K., Papasideri, D. (2004). The Group ‘Music – Movement’ of the Therapeutic Community ‘Kipseli’, 2nd Regional Mediterranean Conference of I.A.G.P. Athens.
Loutsos, S. (2005). The Group ‘Music – Movement’ of the Therapeutic Community ‘Kipseli’, Heraklion.
McClellan, R. (1997). Οι θεραπευτικές δυνάµεις της Μουσικής, (Πέππα Ε. µτφ).
Αθήνα: Fagotto/ Ν.Θερµός.
Mclagan, D. (2000). «Οι αρνητικές συνέπειες» Υποκειµενικά χαρακτηριστικά της έρευνας στην τέχνη και τη θεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική. Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ).
(221- 238). Περιστέρι: Έλλην.
Mc Neilly, G. (1990). Group Analysis and Art Therapy. A Personal Perspective.
Group Analysis. 23, 215- 226.
Mc Neilly, G. (2006). Group Analytic Art Therapy. London: Jessica Kingsley
Publications.
Meekums, B. (2006). Embodiment in dance movement therapy training and practice.
In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (167 -183). London – New York: Roudledge.
Pavlicevic, M. (2000). Μουσική και συναίσθηµα: Χαρακτηριστικά της έρευνας πάνω στη µουσικοθεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική.
Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ). (55 - 70).
Περιστέρι: Έλλην.
Payne, H. (2006). Introduction: Embodiment in action. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (1 - 16). London – New York:
Roudledge.
Payne, H. (2006). The lived experience of students in a dance movement therapy group: Loss, physical contact and the dance movement therapy approach. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (184 - 206). London
– New York: Roudledge.
Penfield, K. (2006). Another royal road: Freudian thought applied to authentic movement. In Payne, H. (ed), Dance Movement Therapy. Theory, Research and Practice. (132 - 148). London – New York: Roudledge.
Pines, M. (2008). Minding the Gap: commentary on the ‘Body of Shame in the Circle of the Group’. Group Analysis. 41, 180 - 183.
Pines, M. & Schlapobersky, J. (2008). Οµαδικές παρεµβάσεις για την αντιµετώπιση ενηλίκων µε ψυχοπαθολογία. Στο: Gelder, M., Lopez-Ibor, J., Andreasen, N. (eds),
Oxford Σύγχρονη Ψυχιατρική, τόµος ΙΙ, µτφ. (1985 - 2016). Αθήνα: Πασχαλίδης.
Ritter, M. and Graff Low, K. (1996). Effects of Dance/Movement Therapy: A MetaAnalysis.
The Arts in Psychotherapy. 23, 249 – 260.
Schaverien, J. (2000). Ερευνώντας το εσωτερικό: Η έρευνα στην εικαστική θεραπεία. Στο A. Gilroy & C. Lee (eds), Εικαστικές Τέχνες & Μουσική. Θεραπεία και Έρευνα, (Αντωνοπούλου, Μ. και Μαυροϊδόγκονα, Σ. µτφ). (23 - 38). Περιστέρι: Έλλην.
Schott-Billmann F. (1997). Όταν ο Χορός Θεραπεύει. Αθήνα : Ελληνικά Γράµµατα.
Siegel, E. (1984). Dance Movement Therapy, Mirror of Ourselves. The
Psychoanalytic Approach. New York: Human Sciences Press.
Waller, D. (2001). Οµαδική ∆ιαντιδραστική Art Therapy. Η Χρησιµότητά της στην Εκπαίδευση και τη Θεραπεία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Yalom, I. (2006). Η Θεωρία και η Πρακτική της Οµαδικής Θεραπείας. Αθήνα: Άγρα Κατερέλος, Ι.∆. (2001). Η Άµεση Παρατήρηση. Στο: Παπαστάµου, Σ. Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, τόµος 1α
(401 - 432). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
Κουκής, Α. (2004). Το Όνειρο στην Οµαδική Ανάλυση. Αθήνα: Σαββάλας.
Λουµπράνο-Κωτούλα, Κ. & Κόµη, Μ. (2004). Η Οµάδα το Σώµα και η
Ψυχοθεραπεία. Αθήνα: Θυµάρι.
Μακρής, Ι. & Μακρή, ∆. (2003). Εισαγωγή στη Μουσικοθεραπεία. Αθήνα: Γρηγόρη.
Μάτσα, Κ. (2008). Ψυχοθεραπεία και Τέχνη στην Απεξάρτηση. Αθήνα: Άγρα.
Ναυρίδης, Κ. (2005). Ψυχολογία των οµάδων. Κλινική ψυχοδυναµική προσέγγιση.
Αθήνα: Παπαζήσης.
Ναυρίδης, Κ. (2006). ∆ιαµεσολάβηση και µεταβατικότητα στην αναλυτική οµαδική
θεραπεία. Ψυχολογία. 13 (1), 18 – 29.
Ρήγα, Β.Α. (2001). Μεθοδολογικός Τριγωνισµός ή Τριπλή Προσέγγιση στην Κοινωνική Έρευνα Πεδίου και στην Έρευνα Αξιολόγησης. Στο: Παπαστάµου, Σ.
Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, τόµος 1α
(539 - 580). Αθήνα: Ελληνικά
Γράµµατα.
Ρήγα, Β.Α. (2005). Καρκίνος: από τη µητέρα στην κόρη, η δυναµική της επανάληψης.
Αθήνα: Παπαζήση.
Ρήγα, Β.Α. (2005). Μαρία Τ..ιστορία ζωής ψυχοβιογραφική προσέγγιση, τόµος Β – Μελέτη Περίπτωσης. Αθήνα: Παπαζήση.
Ρήγα, Β.Α. (2001). Ψυχοκοινωνικές Παρεµβάσεις και Αξιολόγηση στην Κοινωνική
Ψυχολογία. Στο: Ψυχοκοινωνικές Παρεµβάσεις σε Οργανισµούς, Οµάδες και Άτοµα
(21 - 41). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
Σίµος, Π. & Κοµίλη, Α. (2003). Μέθοδοι Έρευνας στην Ψυχολογία και στην Γνωστική Νευροεπιστήµη. Αθήνα: Παπαζήση.
